در قسمت دوم نوشتار “هویت ملی و خیزیش اجتماعی” به بررسی نقش و اهمیت انقلاب مشروطه بر شکل گیری هویت ملی در ایران می پردازیم.

اندیشه مشروطه و هویت ملی

اندیشه‌های عقلانی نهضت مشروطه بر دو هدف اساسی متمرکز بود. نخست، ایجاد یک دولت ملی به منظور گسترش منابع کشور و محافظت از استقلال آن در مقابل نیرو های بیگانه. دوم،  تلاش برای شکل گیری مفهوم ملت با تغییر وضعیت مردم از رعیت به شهروند که همراه با مشارکت آحاد مردم در حیات سیاسی کشور باشد.

در حقیقت اندیشه‌ ملت ایران، بدون در نظر گرفتن گرایش‌های مذهبی، خاستگاه قومی، گویش یا موقعیت اجتماعی- اقتصادی، دربرگیرنده‌ تمام مردم ایران است. انقلاب مشروطه مطابق با چنین رویکردهایی، حرکتی میهن‌دوستانه و ملی‌گرا تلقی می شد. بدین‌سان اندیشه‌ «حاکمیت ملی مردم ایران» از ابتدای شکل‌گیری انقلاب مشروطه به شعاری برای طرفداران مشروطیت، سکولاریسم، توسعه و برابری تبدیل شد.

ظهور تعدادی زیادی روزنامه و مجله در جریان انقلاب به انتشار اندیشه‌های ملی و حکومت ملی در بین مردمان شهرنشین کمک کرد. مفهوم ملی که از اصطلاح ملت اشتقاق یافته بود به محبوبیتی جامع و روز افزون رسید. به طور مثال از این مفهوم برای اشاره به مجلس شورای ملی، بانک ملی، القاب قهرمانان ملی همچون سردار ملی برای ستارخان و سالار ملی برای باقرخان که فرماندهان مقاومت مسلحانه طولانی مدت نیروهای مشروطه‌خواه در تبریز بودند، استفاده ‌شد.

در دوره مشروطه نسل جدید ادیبان پارسی که از پیشگامان ملی‌گرایی تأثیر پذیرفته بودند، پا به عرصه نهادند. فرصت شیرازی، نویسنده  کتاب “آثار عجم” از همین پیشگامان بود. آثار عجم اولین کتاب فارسی‌زبان در زمینه معرفی آثار باستانی و بناهای تاریخی استان فارس به شمار می رفت. فرصت شیرازی در مقالات سیاسی‌اش شرایط ناگوار سرزمین پارس را حاکی از جهالت مردم و استبداد حاکمانش می‌دانست؛ جهالت و استبدادی که مستلزم تغییراتی اساسی بود.

از دیگر شخصیت‌های موثر می‌توان به ملک‌المتکلمین که تحت تاثیر توسعه و پیشرفت ژاپن بود، اشاره کرد. او مدافع استفاده‌ عاقلانه‌تر از منابع طبیعی برای صنعتی شدن کشور بود. دو نویسنده آذربایجانی؛ عبدالرحیم طالبوف و زین‌العابدین مراغه‌ای نیز از جمله افراد مؤثر بودند. اولی مدافع بیداری علمی و سیاسی ایران بود درحالیکه دومی زندگی تیره و تار مردم را به صلابه‌ نقد می‌کشید و فریاد عشق به وطن و رهایی آن را سر می‌داد.

در کلیت شاید بتوان چهره های اثرگذار دوره مشروطه را به سه دسته متمایز تقسیم کرد:

• کسانی همچون ادیب پیشاوری و سید اشرف‌الدین گیلانی که میهن را با شکل اسلامی یا حتی رویکرد شیعه در نظر می گرفتند.
• شاعرانی که تحت تاثیر مفهوم غربی میهن قرار گرفته بودند مانند ابوالقاسم عارف و میرزاده عشقی که در مورد مضامینی چون میهن پرستی؛ آزادی و ضد استعمارگری می نوشتند. محمد ابراهیم فرخی یزدی نیز که از سوسیالیسم و جامعه‌داری میهن‌پرستانه حمایت می‌کرد و بانگ عشق، از خودگذشتگی و ایثار برای ایران و قشر کارگر سر می داد، می تواند در این دسته قرارگیرد.
• کسانی که پیرو رویکرد دوگانه ملی ـ مذهبی بودند، از جمله ملک الشعرا بهارکه با  اشعاری گیرا همزمان هم ایران پیش از اسلام را تکریم می کرد و هم نگاهی احترام آمیز به میراث اسلامی ایران داشت. در مقابل احمد کسروی که نویسنده‌ای پرکار و حامی رویکرد پاکسازی زبان فارسی از لغات عربی بود، تعدادی رساله سیاسی با مضمون ملی و  تمایلات ضد دینی (از جمله تشیع، تصوف و بهاییت) را به چاپ رساند.

البته باید در نظر داشت که تلاش برای معرفی هویت ملی به عصر مشروطه محدود نمی شود. به طور مشخص دوره پسامشروطه واکنشی وطن خواهانه نسبت به زوال سیاسی کشور، به خود دید که در سه مجله پرنفوذ قابل مشاهده است.

مجله‌ کاوه که بوسیله سید حسن تقی‌زاده در برلین چاپ می شد. تقی‌زاده پیشرو نهضت مشروطه و رهبر کمیته‌های ملی‌گرا (کمیته ملیون ایران) در برلین بود؛ مجله ایرانشهر هم بوسیله حسین کاظم‌زاده ایرانشهر در برلین (بین سال‌های ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۶ خورشیدی) و مجله‌ آینده (تاسیس در 1304) بوسیله محمود افشار در تهران به چاپ می رسیدند.

کاظم زاده که  به شدت ملی گرا بود، نظراتش به صورت تعدادی مقاله در مجله‌ ایرانشهر و با جزییاتی بیشتر درکتابش با نام “تجلیات روح ایرانی” بیان کرد. او با اشتیاقی فراوان حامی خاستگاه تفکر قوم آریایی و شخصیت برتر ایرانیان بود.

محمود افشار در مجله خود- آینده- اندیشمندانه و با تدبیری قاعده‌مند در مقالات گوناگونی به  جنبه‌های مختلف هویت ملی ایرانیان، یکپارچگی اقلیمی و وحدت ملی ایشان پرداخت. او نخستین کسی بود که اندیشه پان‌ایرانیسم را برای حراست از وحدت و همبستگی داخلی ملت در مقابل حمله پان‌ترکیسم مطرح کرد.